خانواده، جوان؛ انتقاد و چگونگی بیان آن

نقد، ترازویی دقیق و حساس

از صحبت دوستی برنجم

کاخلاق بدم حسن نماید

عیبم، هنر و کمال بیند

خارم، گل و یاسمن نماید

کو دشمن شوخ چشم ناپاک

تا عیب مرا حُسن نماید⁽¹⁾

معاشرت، گفتگو و نشست های گوناگون با جوانان همراه با شرایطی ویژه است که در آن یکایک جوانان و دوستان آنان بیش از دیگران در حالات و روحیات یکدیگر کنجکاو و دقیق می شوند؛ موشکافانه، عیب ها و ایرادهای طرف مقابل را مورد توجه قرار می دهند و به طور ظریف به نقد گفتارها و رفتارهای همدیگر می پردازند.

این خصوصیت ممتاز سبب شده است که به راحتی از دیگران انتقادهای بجا و بیجا نمایند و از مشارکت در بحث ها و گفتگوها استقبال کنند، کمتر از میانسالان و کهنسالان، «احتمال درستی» دهند و یا «حمل به صحّت» کنند و این شیوه را نشان نشاط،

پویایی و سرزندگی بدانند تا هرگز «منفعل» در حادثه ها و حماسه ها عمل نکنند، بلکه «فعّال»، «تمام عیار» و «همه جانبه» به صحنه ها بنگرند.

زمینه ای چنین آماده و فضایی چنان شفاف با تمامی آثار مثبت و سازنده، لغزشگاههایی پرخطر و زیانبار فراهم می کند که اندکی غفلت و بی احتیاطی در این مسیر، «انتقاد» را به «انتقام» و «پرده برداری خالصانه» از شخصیت فرد را به «پرده دری خصمانه» تغییر می دهد، به گونه ای که اطرافیان «عیب گویی سالم» را، «عیب جویی ناسالم» می پندارند.

انتقاد؛ معنا و انواع آن

انتقاد از «نقد» به معنای تشخیص سکّه اصلی از بدلی و آگاهی از عیار آن از سوی افراد خبره و آگاه است⁽²⁾ که در آموزه های اخلاقی و از سوی پاکان و صالحان، کنایه از «اخلاص یابی» و «دوری از ریا و خودخواهی» دانسته شده است، همان گونه که لقمان حکیم به فرزند خود چنین توصیه می کرد:

«اخلص العمل فَاِنَّ الناقدَ بصیرٌ؛⁽³⁾

[فرزندم!] اعمال خود را برای خدا خالص و به دور از خار و خاشاک ریا بگردان که همانا ناقد و تشخیص دهنده کارها [در قیامت[ روشن بین دقیق است.»

این موضوع در نگاه اندیشمندان و در عرصه های اجتماعی و تربیتی به معنای جرّاحی روح و روان با ابزار اندیشه و بیان دانسته شده است، چنان که «چالِژ باکستن» در این باره می گوید:

«قانون حکّاکی، در مورد انتقاد هم صادق است؛ آن چیزی را که با یک قاشق می توان بتراشی، هیچ گاه از چاقو استفاده نکن.»

و روانشناس آمریکایی، «پرمود بترا» معتقد است تأثیر نقد «رفتار» برتر و بیشتر است:

«به جای خودِ اشخاص، از رفتارشان ایراد بگیرید.»

باور اطرافیان از «منصفانه بودن انتقاد»، موضوعی زیبا و ظریف است که «جرج برناد شاو»، طنزنویس اسکاتلندی به آن توجه می دهد و می گوید:

«عادت کنید که در صحبت هایتان از خودتان نیز انتقاد کنید؛ این کار باعث می شود که مردم باور کنند شما خیلی منصفانه حرف می زنید.»⁽⁴⁾

دقت و حساسیت در «فراهم بودن زمینه» نقد و نصیحت، نکته ای دیگر است که برخی صاحب نظران بر آن تأکید می کنند و با سروده ای سبز و زیبا، آن را به تصویر می کشند:

1ـ انتقاد سالم و سازنده:

انتقادی که در آن، سوز و سلیقه همراه با همّت و دقت، رهاوردی مفید و مؤثر ایجاد می کند؛ شخصیت مخاطب را از هر گونه آسیبی مصون می سازد، ارزش های گفتاری و رفتاری را محترم می شمرد و سبب جلب و گسترش اعتماد متقابل و استحکام پایه های دوستی و روابط صادقانه و صمیمانه می گردد.

2ـ انتقاد ناسالم و سوزنده:

در این انتقاد، «تحریف» شخصیت و «تحقیر» موقعیت و هویت فرد، جایگزین «تکمیل» آنها می شود و فرد را با انزوا، دلزدگی و احساس یأس و ناکامی مواجه می کند. گرچه در پاره ای موارد، سکوت او تنها پاسخ به ما محسوب می شود، اما به یقین این سکوت معنادار، «محبت عاطفی» را محو و «برودت عاطفی» را جایگزین آن می سازد و پایانی جز تلخی خاطره، تیرگی روابط و فرار از نکته ها و گفته های سازنده نخواهد داشت!!

شیوه شایسته انتقاد از جوان

1ـ مربیان، مبلّغان و تمامی اطرافیان جوان همچون پدران و مادران باید این نکته را باور کنند که جوان دوره ای خاص و حساس را می گذراند. دانش اندک، تجربه ناچیز و نگاه احساسی به صحنه ها و عرصه های مختلف زندگی دربردارنده خطاها و اشتباهات کم یا زیاد است، از این رو انتظار «عصمت» از نسل جوان، انتظاری بیجا و حتی غیر عملی است، چنان که هر گاه والدین و مربیان به گذشته خود برگردند، گاه خنده ای تعجب آفرین از گفتار و رفتار خویش بروز می دهند.

بی تردید شناختی اینچنین نسبت به نوجوانان و جوانان، ما را به فراگیری آموزه های آسمانی هدایت می کند که پیش از

«بیان عیب» به «کتمان عیب» رو کنیم و سیاست «تغافل» را به جای «تهاجم» و «عفو» و «صفح»⁽⁷⁾ را به جای «نقد» پیش رو قرار دهیم.

قرآن کریم، همه دین باوران را نسبت به شیوه های ناشایست فرزندان آنان هشدار می دهد اما در پایان می فرماید:

«و اِنْ تعفوا و تصفحوا و تغفروا فانَّ اللّه غفورٌ رحیم»؛⁽⁸⁾

اگر عفو سازید از ایشان خطا

ببخشید آن کار زشت و تباه

همی چشم پوشی کند از گناه

به حق شما هم یگانه خدا

رحیم است و بسیار باشد غفور

کند از شما هر خطایی به دور⁽⁹⁾

همان گونه که بندگان بصیر خداوند در دعاها پوشش عیوب و بدی های خود را طلب می کنند (و اْسْتُرْ عُیُوبی)⁽¹⁰⁾ تا آبروی اجتماعی آنان حفظ شود، بی گمان با استفاده از این سیره آسمانی، آیا امروز خانواده های ما شاهد آمار وحشتناک دختران و پسران فراری از کانون گرم خانه و خانواده خود بودند؟ به راستی «محدودیت»های بیش از حد، توهین ها و حمله های پی در پی که با اصطلاح «گیر دادن های نادرست» شهرت یافته است، این صحنه های تلخ و ناشایست نیز در پی دارد. آیا اینها با «تحمّل و تفاهم» بهتر و بیشتر قابل پیشگیری بسیار نبود؟

2ـ به هنگام «نقد» و «ارزیابی» سه مسیر صالح و سالم وجود دارد:

الف) استفاده از «حکمت» یعنی سنجیدگی در گفتار و رفتار (ادعُ الی سبیلِ ربِّکَ بالحکمة)؛

ب) «پند و نصیحت» در نقد و انتقاد، (و الموعظةِ الحسنة)؛

ج) جدال و گفتگویی بسیار نیکو و شایسته، (و جادِلْهم بالّتی هِیَ احسن).⁽¹¹⁾

به یقین این سه شیوه، بر اساس «اندیشه»، «عشق» و «فطرت» استوار است و همگان ـ به ویژه نسل جوان ـ را به خوبی قانع و شادمان می نماید.

3ـ انتقاد سازنده، همیشه با بیان یکی از صفات و جنبه های مثبت جوان آغاز می شود تا با جلب اطمینان او، موضوع اصلی مورد

انتقاد مطرح شود. به کارگیری این روش، موجب اقبال و استقبال بهتر و مقاومت کمتر مخاطب در پذیرش مطلب مورد نظر می شود، همان گونه که در باره ما نیز این معادله زیبا، جواب می دهد.

4ـ انتقاد سالم، در قالب جملات و عبارات غیر مستقیم بیان می شود، زیرا نوع افراد ـ به ویژه نوجوانان و جوانان ـ از «باید و نباید» و «بِکُن و نَکُن» گریزانند و هر گاه جنبه محکومیت، آمرانه و تحریک آمیزی در الفاظ و عبارات، احساس نشود با گوش جان پذیرا می شوند.

این پذیرش و پویایی، آنگاه به اوج می رسد که پیش از هر سخنی شیوه پیشوایان پاک اندیش خود برای آنان بازگو شود که از انتقادها و ارزیابی های دوستان و بیگانگان با روی گشاده استقبال می کردند، بهترین دوستان را دارندگان برترین هدیه، یعنی ارائه کننده اشکالات و عیب های خود می دانستند و می فرمودند:

«اَحَبُّ اِخْوانی الیّ من اَهْدی الیّ عیوبی؛⁽¹²⁾

محبوب ترین برادرانم کسی است که عیب ها و کاستی های مرا به من هدیه کند.»

توجه بر واژه های «احبّ»، محبوب ترین؛ «اخوانی»، برادران من؛ «اَهدی»، هدیه دهد و «عیوبی»، عیب های مرا، مفاهیم والای تربیتی و پرورشی برای خردمندان و تشنگان معارف آسمانی دارد. با این نگرش نو، هدیه ها باید در پوششی دلنشین و شیرین و با شیوه ای زیبا و دلپذیر عرضه شود تا خاطره خوب و ماندگاری داشته باشد، از این رو استفاده از عباراتی چون:

«آیا بهتر نبود؟»، «آیا صلاح می دانی؟»، «خوب است یک بار هم چنین کنیم»، «به نظر شما اگر ...؟» و ... انتقاد را سازنده و پاینده می سازد.

5ـ در هر نشست انتقادی، طرح بیش از یک موضوع، زیانبار است و اگر از همه جهات، جوان را مورد انتقاد قرار دهیم، او را علیه خود برانگیخته ایم و در پایان، چیزی جز خسران عاید خود نکرده ایم! بی دلیل نیست برخی از روانشناسان، همچون «پرمود بترا» بر این باورند:

«انتقاد اگر بیش از اندازه شدید و جدّی نباشد، بهتر روی اشخاص تأثیر می گذارد.»⁽¹³⁾

6ـ «انتقاد سازنده»، آنگاه بازدهی چشمگیری خواهد داشت که «امنیت روحی» و «شخصیت اجتماعی» جوان در آن به طور کامل حفظ شود، در غیر این صورت در صدد مقابله به مثل برمی آید و «انتقاد» جلوه «انتقام» می گیرد و به جای «صلاح»، «فساد» پدید می آید.

استفاده از خلوت و بهره بردن از فرصت های شایسته ای که آمادگی روحی برای مخاطب وجود دارد، باعث «عزّت بخشی» جوان می شود و اگر با صدای بلند و در بین دوستان و اطرافیان صورت پذیرد، «ذلّت و خواری»، ثمره سیاه آن خواهد بود. دلیل نیست که برخی استفاده از ایما و اشاره را در مراحل اولیه انتقاد بهتر و آبرومندانه تر می دانند زیرا ادب و دوستی و تفاهم موجود میان جوانان و اطرافیان می افزاید و آنان را برای پله های بعدی انتقاد مهیا می سازد.

7ـ به هنگام بیان سخنان و زمینه چینی انتقاد به این نکته توجه داشته باشیم که فایده های علمی و اندوخته های فرهنگی، آنگاه مفید و مؤثر خواهد بود که همراه با احترام دوستانه و صمیمانه و برخورد برادرانه باشد؛ از افراط های زیان بخش دوری کنیم، هرگز به شیوه های مصنوعی و روبنایی که در گفتار و رفتار ما هیچ تأثیر مثبتی نمی آفریند، رو نکنیم، انتقادهای جوانان را با تمام وجود پذیرا شویم و آنچه را قابل رد و جواب می دانیم در فرصتی مناسب پاسخگو باشیم.

ضمن انتقاد ملایم از جوان، فرصت کافی برای اظهار نظر و گفتگو برای وی در نظر بگیریم و مطالب پیشنهادی او را با استفاده از «هنر خوب شنیدن» و «فن گوش کردن فعّال» ارزشمندتر نماییم. تا «واکنش» ما او را به «کُنش» وا دارد و بذر رشد و شکوفایی را در سرزمین پاک و حاصلخیز وجود وی بیفشاند، در غیر این صورت:

«چو کاغذ چرب باشد

نقش را دشوار می گیرد.»⁽¹⁴⁾

8ـ در صورت پذیرش انتقاد از سوی جوان، باید فرصت مناسب برای تغییر و اصلاح رفتار به وی داده شود، زیرا نمی توان انتظار داشت حتی در صورت قبول مطلب انتقادی، به طور دفعی و ناگهانی، موفق به تغییر رفتار شود. همان گونه که تشکیل رفتار، امری تدریجی و مشمول گذشت زمان است، تغییر آن نیز احتیاج به فرصت مطلوب دارد.

بی شک کاربردی ترین و ماندگارترین شیوه، «تغییر نگاه و اندیشه» است. هر گاه خانواده، مدرسه و جامعه، اندیشه ای شفاف و پاک نسبت به زندگی و حیات در اختیار نسل نو قرار دهد، هرگز «ابزار» به جای «اهداف» نمی نشیند و معیارهای راستین زندگی با دروغین جایگزین نمی شود.

یگانه رسالت پیام آوران نیک بختی و سعادت جاودان در جامعه، تغییر و تکمیل بینش های افراد نسبت به خود، خلق و خداست، تا در پرتو این «بینش صحیح و شایسته»، «گرایش درست و بایسته» پدید آید و همگان به قله دانایی و توانایی دست یابند؛ کاری که اکنون، پس از قرن های بسیار، اندیشمندان جهان برای اصلاح روح و روان بیماران انجام می دهند و پیش از «انگیزه سازی» به «اندیشه سازی» رو می کنند تا قوّت و سلامت جسم با سلامت و شادکامی جان پدید آید، که:

نشاط دل نیابی تا طلسم جسم نشکافی

همه گنجیم اما، گنج، جا در مدفنی دارد⁽¹⁵⁾

9ـ انتقاد سازنده باید با انگیزه ای خیرخواهانه، صادقانه و خالصانه و با لحنی دوستانه و مشفقانه انجام شود تا بهترین تأثیر را نشان دهد. بی گمان هر گاه نیّت اطرافیان جوان، پاک و پرنور باشد، از سوی خدای مهربان چنان تأثیری ایجاد می شود که با کمترین الفاظ، بیشترین آثار احساس می شود.

از این رو صالحان و فرزانگان به پیروان خویش هماره توصیه ای اینچنین دارند:

«نیت های خود را پاک کنید، فکرهای خوب کنید ... انسان در گرونیّات خویش است... اگر کاری که در ظاهر بد بود انجام دادیم، اما نیّت و هدف ما خیر بود، خداوند جبران می کند، هر چه نیت خیر و درست باشد، کارها هم صحیح و بی عیب خواهد بود.»⁽¹⁶⁾

آری:

از صافیِ سرچشمه شود آب روان صاف

دل، پاک چو گردید، نَفَس پاک برآید⁽¹⁷⁾

10ـ در انتقاد از جوانان، باید ظرفیت روانی آنان در نظر گرفته شود و متناسب با میزان حساسیت روحی و نوع شخصیت آنها، انتقاد نمود و گرنه بیش از آنچه «تکمیل» پدید آید، «تخریب و تحقیر و یا تضعیف شخصیت» مخاطب ما، رخ می دهد.

11ـ ترتیب دادن محافل بحث و انتقاد جوان در مراکز فرهنگی و یا در رسانه های گروهی و مورد بحث قرار دادن شیوه ها و رویکردهای انتقاد سالم و سازنده و ارائه نمونه های عملی از انتقاد مفید و بهره گیری از آرا و نظریه های کارشناسان و جوانان، زمینه طرح انتقاد مؤثر و پذیرش آن را فراهم می کند.⁽¹⁸⁾

آثار مثبت و مفید در اداره صحیح گفتگوهای جوانان که در محافل علمی و دانشگاهی تشکیل می شود، بهترین گواه بر ضرورت آموزش گفتاری و رفتاری بر شیوه های شایسته انتقاد است، همان گونه که آثار زشت و زیانبار جلساتی که نبودِ توان و تحمل نقد و فراموش کردن شأن و شخصیت جلسه، نیز می تواند بهترین گواه بر ضرورت این مهم باشد.ادامه دارد.

پی نوشتها: ــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سعدی.

2 ـ کتاب العین، ج5، ص118؛ لسان العرب، ج3، ص425.

3 ـ بحارالانوار، ج13، ص431.

4 ـ یک شاخه گل مینا، حسین سیدی، ص31 و 30.