تاريخچه فدك

    فدك يكي از دهكده‌‏هاي آباد و حاصل‏خيز نزديك خيبر است و تا مدينه 140 كيلومتر فاصله دارد. در سال هفتم هجرت قلعه‌‏هاي خيبر يكي پس از ديگري فتح شد و قدرت مركزي يهود در هم ‏شكست. ساكنان فدك با پيامبر اسلام(ص) جنگيدند وتسليم شدند و در برابر پيامبر(ص) متعهد شدند كه نيمي از زمين‏ها و باغ‏هاي خود را به آن حضرت واگذار كنند و نيمي ديگر را براي خود نگهدارند و در عين حال كشاورزي سهم پيامبر(ص) را هم به عهده گرفتند و در برابر آن حقي دريافت مي‏كردند.

     سرزمين‏هايي كه بدون هجوم نظامي به دست مسلمانان مي‏افتد متعلّق به رسول خدا(ص) مي‏باشد و اختيار آنها به دست آن حضرت است.

     وقتي آيه      «وَآتِ ذَا الْقُرْبي حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلا تُبَذِّرْ تَبْذِيراً»    اسراء17، آيؤ 26.    نازل شد، پيامبر اسلام دخترش فاطمه را خواست و فدك را به او داد.    مجمع البيان، ج 3، ص 411؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 16، ص 248.        

    پس از رحلت پيامبر اسلام(ص)، حضرت فاطمه را از فدك محروم كردند و آن حضرت براي پس‏گرفتن فدك بسيار تلاش كرد، ولي دستگاه خلافت راضي به پس دادن فدك نشد.

     حضرت فاطمه(س) در زمان خلافت ابوبكر از فدك محروم شد و پس از آنكه معاويه بر سر كار آمد، فدك را ميان مروان، عمرو بن عثمان و پسرش يزيد تقسيم كرد. در دوران خلافت مروان، همه فدك در اختيار او قرار گرفت و او فدك را به پسرش عبدالعزيز داد. عبدالعزيز نيز فدك را به پسرش عمر داد. عمر بن عبدالعزيز فدك را به فرزندان حضرت فاطمه(س) برگردانيد. پس از درگذشت عمر بن عبدالعزيز، فدك در اختيار خلفاي بعدي قرار گرفت و تا روزي كه حكومت امويان ادامه داشت، در اختيار آنان ماند. وقتي حكومت به بني عباس رسيد،سفّاح آن را به عبداللّه‏ بن الحسن برگرداند. پس از سفاح، منصور دوانقي فدك را از دست فرزندان زهرا گرفت. فرزند منصور، مهدي، فدك را به فرزندان زهرا باز گردانيد. پس از مهدي، هارون دوباره فدك را از فرزندان زهرا پس گرفت.

     وقتي خلافت به مأمون عباسي رسيد، به طور رسمي فدك را به اولاد حضرت زهرا بازگردانيد. پس از مأمون نيز وضعيت فدك چنين بود، گاهي بر مي‏گرداندند و گاهي پس مي‏گرفتند. فدك يك مسئله سياسي به حساب مي‏آمد نه مسئله انتفاعي و اقتصادي.

     خلفاي عباسي و اموي نياز به درآمد فدك نداشتند و براي همين وقتي عمر بن عبدالعزيز فدك را به اولاد فاطمه برگردانيد، بني اميه او را توبيخ كردند و گفتند: تو با اين كارت ابوبكر و عمر را تخطئه كردي.    شهيد آيه‏اللّه‏ سيد محمدباقر صدر، فدك در تاريخ، ترجمه عابدي، چاپ اول، 1360، انتشارات روزبه؛ فروغ ابديت، ج 2، ص 669؛ نهج‏البلاغه فيض الاسلام، ج 5، ص 968 به بعد.   

    مسلم بن حجّاج نيشابوري در كتاب معروفش «صحيح مسلم» داستان مطالبه فدك را از سوي حضرت فاطمه سلام‏اللّه‏ عليها به طور مشروح آورده و از عايشه نقل مي‏كند كه آن حضرت پس از امتناع خليفه از پس دادن فدك، از او قهر كرد و تا وفات حتي يك كلمه هم با ابوبكر سخن نگفت.    صحيح مسلم، ج 3، ص 1380، حديث 52، كتاب الجهاد.   

    در نهج‏البلاغه درباره فدك چنين آمده است: از ميان آنچه آسمان بر آن سايه افكنده، تنها فدك در دست ما بود كه گروهي بر آن بخل ورزيدند و گروهي هم از آن چشم پوشيدند و خداوند بهترين داور است.    نهج‏البلاغه، فيض الاسلام، نامه 45.   

    سرانجام در دوران متوكل عباسي فدك از فاطميان پس گرفته شد و درختان فدك به دستور شخصي به نام «عبداللّه‏ بن عمر بازيار» قطع گرديد و تنها رو سياهي آن براي بدخواهان در تاريخ باقي ماند. ناگفته نماند كه قطع درختان در حالي انجام گرفت كه يازده درخت خرمايي كه به دست مبارك پيامبر(ص) در آن كاشته شده بود، هنوز باقي مانده بود. شخصي كه آن درختان را قطع كرد، «بشران بن ابي امية ثقفي» بود. كه پس از بازگشت از مدينه به بصره ـ آن گونه كه در تاريخ آمده است ـ فلج شد.  

  ر. ك: شرح نهج‌‏البلاغه، ابن ابي الحديد، ج 16، ص 217.