راه های امر به معروف

سوال:راه‌های امر به معروف و نهی از منکر چیست؟ توضیح :می‌دانیم که امر به معروف و نهی از منکر واجب است ولی در حال حاضر با توجه به فتواهایی که در این زمینه هست این امر را منحصر در یک چیز کرده که اگر این قیدها را نداشته باشد امر و نهی لازم نیست و همین باعث شده که افراد با ایمان دیگر امر به معروف و نهی از منکر نکنند. خواستم بپرسم که:آیا امر به معروف و نهی از منکر همان است که در رساله آمده است و چیزهای دیگر را در بر نمی‌گیرد. آیا امر به معروف و نهی از منکر مراتب دارد و یا همان چیزهایی است که چند شرط خشک و خالی دارد و باید احتمالاً تأثیر داد و سپس امر به معروف و یا نهی از منکر کرد.

پاسخ : نخست باید دانست که بنا بر آنچه از آیات و روایات به دست می آید امر به معروف و نهی از منکر از مهمترین واجبات است و از وظایف اولیه و همگانی تمامی افراد جامعه است. تا آنجا که امام حسین(ع) هدف قیام خود را بر این اساس معرفی کرد و فرمود: «الا ترون ان الحق لا یعمل به و ان الباطل لا ینهی عنه... ارید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر؛ آیا نمی بینید که به حق عمل نمی شود و از باطل جلوگیری نمی شود... من می خواهم امر به معروف کنم و از منکر جلوگیری کنم».

و در آیات قرآن به طور شدید هشدار داده که جامعه ایی که امر به معروف و نهی از منکر در آن نباشد همگی گرفتار عذاب خواهند شد. از این رو حداقل گروهی را وظیفه مند ساخته است که در جامعه به این امر مهم اقدام کنند. آنجا که می فرماید:«ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون؛ و باید از میان شما، گروهی [مردم را] به نیکی دعوت کنند و به کار شایسته وادارند و از زشتی بازدارند و آنان همان رستگارانند» (آل عمران، آیه ۱۰۴).

البته ناگفته نماند چنین کاری باید با ظرافت و رعایت جوانب وحساسیت ها انجام پذیرد که اثر معکوس به جا نگذارد بلکه «ناهنجاری» را به «هنجار» و «گریز» را به «رغبت» تبدیل کند.

از این رو شرایط و مراتبی که گفته می شود به جهت نهادینه کردن یک رفتار با حداقل آسیب هاست نه به منظور ایجاد روحیه بی تفاوتی و رفع مسؤولیت ها.

جهت توضیح بیشتر در این باره توجه شما را به مطالب زیر جلب می کنیم.

مسأله امر به معروف و نهی از منکر, از وظایف مهم دینی هر مسلمان است . البته برخی از مراتب امربه معروف از وظایف نظام اسلامی است و از همین رو رهبر معظم انقلاب مراتب دوم و سوم را که نوعا منجر به برخورد عملی می شود به عهده نیروهای انتظامی و قضایی نهاده اند, لیکن مرتبه اول آن - که جنبه ارشادی و راهنمایی دارد - به دوش همگان است . درعین حال در این رابطه باید چند نکته را درنظر داشت :

۱- جوانان عزیز باید به دقت احکام شرعی مربوط به امربه معروف و نهی از منکر, موارد معروف و منکر یا شرایط وجوب مراتب آن و کیفیت اجرای نیکوی آن را دقیقا فراگیرند.

۲- آمر به معروف و ناهی از منکر, خود را به زیور اخلاق والتزام عملی بیاراید و حتی الامکان از شیوه های رفتاری آموزنده و خلاق استفاده کند.

۳- بهتراست امربه معروف و نهی از منکر, به طور متشکل و گروهی همراه با آموزش های لازم انجام گیرد.

۴- عدم تأثیر آنی و فوری , نباید ما را از انجام وظایف خود بازدارد.

۵- حتی الامکان باید کوشید تا فرهنگ و پذیرش عمومی نسبت به امر به معروف و نهی از منکر را بالا برد. انسان ها در برخورد با حق , چند گونه اند:

گونه اول- انسان های حق گرا. چنین افرادی در صورتی که اشتباه خود را دریابند, نه تنها ناراحت نمی شوند, بلکه بسیار خرسند و شادمان می شوند.

گونه دوم- انسان های بی تفاوت در مقابل حقیقت . چنین افرادی از اینکه کسی روی اشتباهاتشان انگشت بگذارد, استقبال نمی کنند.

گونه سوم - انسان های حق ستیز. این گونه افراد مسلما" در برابر حرف حق , واکنش منفی نشان می دهند. البته این گروه اندکند و غالب افراد جزو گروه اول و دوم هستند.

در اینجا یک نکته اساسی وجود دارد و آن نحوه امر به معروف و نهی از منکر است . مسلما" اگر آمر به معروف، با درک درستی از طرف مقابل و ویژگی های روحی , اخلاقی و تربیتی او, شیوه ای کارساز و جذاب در امر به معروف برگزیند, عکس العمل مثبت طرف مقابل , بسیار بالا خواهد بود. در امر و نهی شرایط ویژه ای حاکم است که باید رعایت گردد و چقدر به جا است که در این زمینه به تحریرالوسیله یا ترجمه آن از حضرت امام (ره ) مراجعه فرمایید ولی در عین حال به برخی از شرایط اشاره می کنیم :

۱- نسبت به حرمت موضوعی که در نظر دارید یقین داشته باشید.

۲- تذکر و یادآوری شما باید به تدریج و با مقدمات باشد.

۳- حتی الامکان از صراحت اجتناب نموده و با کنایه واشاره گوشزد کنید.

۴- گاهی مطلب را به صورت سؤال درآورده و در لباس شاگردی به تنبه ایشان بپردازید.

۵- خودتان در پیرامون موضوع مایه مطالعاتی داشته باشید که به مناسبت بتوانید از بازده شوم آن گناه سخن بگویید.

۶- از تندی و خشونت به شدت پرهیز کنید و با حفظ احترام در این رهگذر ملایمت را شعار خود سازید.

۷- اگر زمینه ی مساعدی می بینید پیشنهاد کنید موضوع را به صورت سؤال درآورده و در همین نامه ها از فتوای مرجع و عواقب سوء چنین حرامی بپرسید و پاسخ را به ایشان ارائه دهید.

۸- اگر اهل مطالعه هستند کتابی مربوط به حرمت آن موضوع و آثار شوم گناه را در دسترس ایشان قرار دهید.

۹- مطمئن باشید که یادآوری و تذکر بی تأثیر نخواهد بود. «فذکر فان الذکری تنفع المؤمنین», (ذاریات , آیه ۵۵). ازاین رو تا آنجا که احتمال تأثیر می دهید از وظیفه خود دست نکشید و مأیوس نباشید.

۱۰- و در نهایت اگر به فرض نتیجه نگرفتید, شما وظیفه خویش را به انجام رسانده اید که «و ما علی الرسول الا البلاغ المبین ; پیامبر وظیفه ای جز ابلاغ آشکار ندارد»، (نور, آیه ۵۴).

شرایط شرعی امر به معروف و نهی از منکر به طور خلاصه این است:

الف. کسی که امر یا نهی می کند خودش عالم به معروف و منکر باشد یعنی بداند چیزی که طرف مقابل ترک کرده شرعا واجب است انجام دهد مانند نماز و همین طور چیزی که فرضا انجام می دهد شرعا حرام است مانند قمار.

ب. شخص گناهکار اصرار بر گناه خود داشته باشد یا احتمال بدهد که قصد دارد کار خود را تکرار کند.

ج. احتمال تأثیر بدهد.

د. ضرر مهم جانی یا مالی برای امر کننده یا نهی کننده در کار نباشد.

مطالعه کنید: حکایت های امر به معروف و نهی از منکر «مؤسسه فرهنگی قدر ولایت».

در تفسیر المیزان آمده است که بنی اسرائیل ۷۰ پیامبر را در یکروز یا یک ساعت شهید کرده‌اند و ۱۱۳ نفر درهمان روزکه اقدام به امر به معروف داشته‌اند و این عمل مورد قبح آنان قرار گرفته که همه آن آمران به معروف را تا پایان روز به شهادت رسانده‌اند، چطور شهادت همه این پیامبران در یک روز و وجود پیامبران در یک دوره قابل جمع می‌باشد؟

پاسخ : پیامبران به چند دسته تقسیم شده اند که سر سلسله آنان پیامبر اولوالعزم می باشند و بقیه دارای سلسله مراتبی بوده اند. اینکه گفته می شود یکصد و بیست و چهار هزار پیامبر مبعوث شده اند نشانه همین مسئله می باشد. زیرا این پیامبران بیشتر مبلغ منطقه، شهر، روستا، طایفه و قوم بوده اند. مثلا در زمان ابراهیم، لوط هم در میان قوم خود به تبلیغ مشغول بوده و بسیاری از پیامبران مشهور با هم در یک دوره بوده اند و در همین دوران پیامبران بسیاری نیز زندگی می کرده اند که وظیفه آنان تبلیغ شریعت پیامبر زمان خود و یا پیامبر قبلی بوده است. در واقع بسیاری از آن پیامبران مثل روحانیون امروزی بوده اند که هر کدام بنابر وظیفه خود در جایی مشغولند. یکی مرجع تقلید می باشد و دیگری امام جمعه و دیگری مسئول یک روستا و...

در آن زمان نیز افراد بسیاری به فراخور حال خود مشغول تبلیغ دین موسی بوده اند و همچنان در زمان عیسی، ابراهیم، نوح و... هم همینگونه بوده است. آنها نیز پیامبر خوانده می شدند در حالیکه نه فرشته بر آنها نازل می شده و نه وحی می آمده است. بلکه آنان یا توسط پیامبر مرسل زمان خود به تبلیغ فرستاده می شدند و یا درخواب به آنها الهام می شد و یا به طرق دیگر وظیفه ارشاد و تبلیغ به آنها سپرده می شد.

این مسئله هیچ تعارضی ندارد. زیرا آنان ـ پیامبران به مفهوم که ما درک می کنیم نبوده اند بلکه آنان ـ پیامبر به مفهوم مبلغ و ناشر احکام دین موسی و عیسی و... بوده اند. مثل اینکه در زمان پیامبر خاتم نیز چند صد نفر در اطراف و اکناف عالم مشغول نشد احکام اسلام بودند که چون با آمدن پیامبر خاتم، ختم نبوت شد به این افراد پیامبر گفته نمی شود ولی در ادیان گذشته به همین مبلغین مثل روحانیون امروز پیامبر خطاب می کردند و پیامبر، یعنی مبلغ و پیام رسان و این به آن معنا نیست که لاجرم به همه آنها وحی فرستاده شود.

با این توضیح معلوم می شود که در آن زمان نیز بنابر مقتضیات زمانی و مکانی و پراکندگی شهرها و روستا و تعداد جمعیت، مبلغانی مشغول نشر احکام دین موسی بوده اند و تعداد آنان در هر دوره با توجه به زمان و شرایط بسیار بوده است. مثل اینکه امروز هزاران روحانی به تبلیغ دین مشغولند.

منابع:

۱- تفسیر نمونه، مکارم شیرازی

۲- معارف قرآن، مصباح یزدی

۳- قصه های قرآن، ترجمه مصطفی زمانی

۴- تاریخ یعقوبی، ابن واضح یعقوبی به نقل از اداره پاسخگویی آستان قدس رضوی

سوال:حوزه امر به معروف و نهی از منکر تا چه حد است؟ اگر بخش اجبار آمیز دارد آیا با آزادی منافات ندارد؟

پاسخ : نخست توجه به چند نکته شایسته است:

۱. میان زندگی خصوصی و ناهنجاری اجتماعی تفاوت وجود دارد و امر به معروف نسبت به ناهنجاری است که در عرصه جامعه آشکار شود. اما اگر به طور پنهانی و در زندگی خصوصی باشد دیگران حق تجسس ندارد مگر به حکم دادگاه.

۲. امروزه به خوبی ثابت شده است که آلودگی ها و آسیب های اجتماعی دارای انواع گوناگون است و تنها به مسمومیت غذایی خلاصه نمی شود بلکه آلودگی صوتی و حتی آلودگی دیداری و... قابل توجه است. بنابراین کسی که با صدای بلند باندهای صوتی در خیابان ها حرکت می کند و یا با قیافه های ناهنجار دیگران را تحت تأثیر قرار می دهد در واقع سلامت روانی جامعه را به خطر انداخته است و لازم است کنترل گردد که از این کنترل در آموزه های اسلامی به امر به معروف و نهی از منکر تعبیر می شود.

جهت توضیح بیشتر توجه شما را به مطالب زیر جلب می کنیم:

مسأله امر به معروف و نهی از منکر, از وظایف مهم دینی هر مسلمان است . البته برخی از مراتب امربه معروف از وظایف نظام اسلامی است و از همین رو رهبر معظم انقلاب مراتب دوم و سوم را که نوعا منجر به برخورد عملی می شود به عهده نیروهای انتظامی و قضایی نهاده اند, لیکن مرتبه اول آن - که جنبه ارشادی و راهنمایی دارد - به دوش همگان است . درعین حال در این رابطه باید چند نکته را درنظر داشت :

۱- جوانان عزیز باید به دقت احکام شرعی مربوط به امربه معروف و نهی از منکر, موارد معروف و منکر یا شرایط وجوب مراتب آن و کیفیت اجرای نیکوی آن را دقیقا فراگیرند.

۲- آمر به معروف و ناهی از منکر, خود را به زیور اخلاق والتزام عملی بیاراید و حتی الامکان از شیوه های رفتاری آموزنده و خلاق استفاده کند.

۳- بهتراست امربه معروف و نهی از منکر, به طور متشکل و گروهی همراه با آموزش های لازم انجام گیرد.

۴- عدم تأثیر آنی و فوری , نباید ما را از انجام وظایف خود بازدارد.

۵- حتی الامکان باید کوشید تا فرهنگ و پذیرش عمومی نسبت به امر به معروف و نهی از منکر را بالا برد. انسان ها در برخورد با حق , چند گونه اند:

گونه اول- انسان های حق گرا. چنین افرادی در صورتی که اشتباه خود را دریابند, نه تنها ناراحت نمی شوند, بلکه بسیار خرسند و شادمان می شوند.

گونه دوم- انسان های بی تفاوت در مقابل حقیقت . چنین افرادی از اینکه کسی روی اشتباهاتشان انگشت بگذارد, استقبال نمی کنند.

گونه سوم - انسان های حق ستیز. این گونه افراد مسلما" در برابر حرف حق , واکنش منفی نشان می دهند. البته این گروه اندکند و غالب افراد جزو گروه اول و دوم هستند.

در اینجا یک نکته اساسی وجود دارد و آن نحوه امر به معروف و نهی از منکر است . مسلما" اگر آمر به معروف، با درک درستی از طرف مقابل و ویژگی های روحی , اخلاقی و تربیتی او, شیوه ای کارساز و جذاب در امر به معروف برگزیند, عکس العمل مثبت طرف مقابل , بسیار بالا خواهد بود. در امر و نهی شرایط ویژه ای حاکم است که باید رعایت گردد و چقدر به جا است که در این زمینه به تحریرالوسیله یا ترجمه آن از حضرت امام (ره ) مراجعه فرمایید ولی در عین حال به برخی از شرایط اشاره می کنیم :

۱- نسبت به حرمت موضوعی که در نظر دارید یقین داشته باشید.

۲- تذکر و یادآوری شما باید به تدریج و با مقدمات باشد.

۳- حتی الامکان از صراحت اجتناب نموده و با کنایه واشاره گوشزد کنید.

۴- گاهی مطلب را به صورت سؤال درآورده و در لباس شاگردی به تنبه ایشان بپردازید.

۵- خودتان در پیرامون موضوع مایه مطالعاتی داشته باشید که به مناسبت بتوانید از بازده شوم آن گناه سخن بگویید.

۶- از تندی و خشونت به شدت پرهیز کنید و با حفظ احترام ملایمت را شعار خود سازید.

۷- اگر زمینه ی مساعدی می بینید پیشنهاد کنید موضوع را به صورت سؤال درآورده و در همین نامه ها از فتوای مرجع و عواقب سوء چنین حرامی بپرسید و پاسخ را به ایشان ارائه دهید.

۸- اگر اهل مطالعه هستند کتابی مربوط به حرمت آن موضوع و آثار شوم گناه را در دسترس ایشان قرار دهید.

۹- مطمئن باشید که یادآوری و تذکر بی تأثیر نخواهد بود. «فذکر فان الذکری تنفع المؤمنین», (ذاریات , آیه ۵۵). ازاین رو تا آنجا که احتمال تأثیر می دهید از وظیفه خود دست نکشید و مأیوس نباشید.

۱۰- و در نهایت اگر به فرض نتیجه نگرفتید, شما وظیفه خویش را به انجام رسانده اید که «و ما علی الرسول الا البلاغ المبین ; پیامبر وظیفه ای جز ابلاغ آشکار ندارد»، (نور, آیه ۵۴).

شرایط شرعی امر به معروف و نهی از منکر به طور خلاصه این است:

الف. کسی که امر یا نهی می کند خودش عالم به معروف و منکر باشد یعنی بداند چیزی که طرف مقابل ترک کرده شرعا واجب است انجام دهد مانند نماز و همین طور چیزی که فرضا انجام می دهد شرعا حرام است مانند قمار.

ب. شخص گناهکار اصرار بر گناه خود داشته باشد یا احتمال بدهد که قصد دارد کار خود را تکرار کند.

ج. احتمال تأثیر بدهد.

د. ضرر مهم جانی یا مالی برای امر کننده یا نهی کننده در کار نباشد.

برای آگاهی بیشتر مطالعه کنید:

- حکایت های امر به معروف و نهی از منکر «مؤسسه فرهنگی قدر ولایت»

- امر به معروف و نهی از منکر، آیت الله نوری همدانی، ترجمه محمدی اشتهاردی