مفهوم نفس

پرسش:

نفس يعنى چه؟
پاسخ:

نفس معانى متعددى دارد. در قرآن گاهى نفس به معناى روح است. خداوند مى‏ فرمايد: «اللّه‏ يتوفى الانفُس حينَ مَوتِها» (الزمر: 42) (خداوند نفسها را توفى مى‏ كند هنگام مرگشان يعنى قبض روح مى ‏كند.) كه در اينجا از روح به نفس ياد شده است.
معناى دوم، معناى ذات و خود است. كه ما در فارسى مى ‏گوييم خود او اين كار را كرده است، اين در عربى مى ‏شود نفس. وقتى مى‏ گوييم ذاتش چنين است در عربى مى ‏گويند: نفسش چنين است. كه در اين رابطه آياتى هم داريم: «واتّقوا يوماً لا تجزى نَفْسٌ عن نَفْسٍ شيئا» (البقره: 48) بترسيد از روزى كه هيچ خودى و هيچ كسى نمى ‏تواند از ديگرى مطلبى را بازدارد و كسى به درد كسى نمى‏ خورد. معناى سوم آن تمايلات و غرايز و خواهشهاى وجود انسان است. كه «اِنّ النَّفْسَ لامّارَةَ بالسوء» (يوسف: 53) معناى چهارم به معناى قلب و باطن انسان است. در قرآن داريم كه «رَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِما فى نُفُوسِكُم عِنْدَه» (الاسراء: 25) (آنچه كه در قلبهاى شما هست در درون شما است) اينجا از قلب به نفس شده است يكى هم به معناى جان و روان است در آيه مباهله داريم «قُلْ تَعالَوا نَدعُ ابنائَنا واَبنائَكُم و نسائنا و نِسائكُمْ و انفُسنا و انفُسَكُم» (آل عمران: 61) كه در آنجا گفته شده است مراد از اين نفس حضرت على(ع) است كه جان پيامبر بود. اما حقيقت اين است كه همه اينها را مى‏ شود در يك مفهوم جمع كرد كه به معناى ذات و خود باشد. يعنى همه مفاهيم را مى ‏شود در كلمه ذات و خود جمع كرد. پس نفس يعنى ذات و خود.
يك نكته ديگرى را عرض مى ‏كنم و آن مراتب نفس است. نفس يك حقيقت واحد است. روحى است كه به بدن تعلق گرفته، اين روح برحسب اينكه به كدام يك از ابعاد وجودى انسان بپردازد، حالاتى از آن تجلى مى ‏كند كه از آن حالتها تحت عناوين مختلف ياد مى‏شود. وقتى كه نفس مشغول رسيدگى به امور جسمانى انسان است. به بعد مادى و جسمانى انسان توجه دارد. آنجا يك نفسى در انسان تجلى پيدا مى ‏كند كه به آن مى ‏گويند: نفس اماره. يك زمان همين نفس به بعد فطرى و انسانى انسان توجه مى كند، كه به آن مى ‏گويند: نفس لوّامه. يك وقت اوج گرفته و از اين مراحل گذشته كه به آن مى‏ گويند: نفس مطمئنه كه حالا راضيه هم هست. مرضيه هم هست كه اينها صفات نفس مطمئنه است. بنابراين نفس مراتبى دارد اينجورى نيست كه هر نفسى نتيجه‏ اش اين باشد كه انسان را به كارهاى بد دعوت بكند. نه يك نفس هم داريم كه انسان را از كارهاى بد بازمى‏ دارد به اصطلاح نفس سرزنش‏گر، وجدان است. يعنى اينكه مرتب انسان را از كارهاى بدى كه مى‏ خواهد انجام بدهد بازمى‏ دارد. يك نفسى هم داريم كه از اين مراحل هم گذشته است با توجه به ايمانى كه دارد با توجه به اينكه هميشه با خداست به آرامش تمام رسيده است (نفس مطمئنه).
منبع: جزوه پاسخ به پرسش ها و شبهات ج 2 / استاد رضا محمدی/ انتشارات زمزم هدایت/ پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق علیه السلام